Architect Paul Kalkhoven werkt bij Foster+Partners die bekend staan als duurzame, innovatieve ontwerpers. Hij heeft onder andere meegewerkt aan de Vivaldi-toren in Amsterdam, het hoofdkantoor van de Commerzbank in Frankfurt en het World Port Center in Rotterdam. Ook was hij betrokken bij de bouw van de Swiss Toren. In de volksmond is dit gebouw beter bekend als ‘The Gherkin’, één van de markantste gezichten in de skyline van wereldstad Londen. Uniek gebruik van daglicht loopt als een rode draad door al deze gebouwen en de carrière van Kalkhoven. Hoe gaat hij hiermee om?
Paul Kalkhoven werkt al meer dan 30 jaar in Engeland. Na het afronden van de studies stedenbouw en architectuur in Delft ging hij oorspronkelijk voor een korte stage naar Londen. Hij is er nooit meer weggegaan. Vooral de internationale outlook van Londen beviel hem, de jongen die opgroeide in Haarlem. “Ik woonde ingeklemd tussen de polder in het oosten en de duinen en de zee in het westen. Op jonge leeftijd fascineerde het me al hoe deze schakering van landschappen uiteindelijk die dunne, lange stad heeft gevormd. Steden vinden hun basis in het landschap en het landschap maakt de kwaliteit en de uniciteit van een stad, zoals ook de gebouwen de stad vormen. Uiteindelijk is er ook géén scheiding tussen gebouw, gebouwde omgeving en landschap, maar één vloeiend geheel waarbij je constant aan de details moet denken als je op grote schaal werkt en andersom. Daarom heb ik naast stedenbouw ook voor architectuur gekozen.”
Rationele helderheid
Kalkhoven begon overzees bij MacCormac, Jamieson and Prichard voor een stage van een halfjaar. Dit werden er uiteindelijk vijf. Vervolgens zag hij kans over te stappen naar Foster+Partners. Dit bureau had net zijn grootste project afgerond, de Hong Kong and Shanghai Bank. Kalkhoven: “Ik zag de eerste foto’s en dacht: dit zijn mensen met visie. Dit kwam vooral door de rationele helderheid in hun werk. Het waren de jaren van de high tech architectuur, waarin de techniek ons in staat stelde met nieuwe vormen te werken. Veel architecten grepen dit aan om te laten zien wat er mogelijk was. Foster+Partners zagen het expressieve van de constructie echter niet als doel. Zij streefden ernaar iets geraffineerds, eenvoudig te laten lijken.”
Kalkhoven illustreert dit aan de hand van één van zijn eerste projecten bij dit bureau, Stansted Airport. “Deze terminal brak met alle tradities van een traditionele luchthaven. Alle techniek werd niet onder het dak, maar onder de vloer gestopt. Hierdoor bleef het lichtgewicht dak vrij om eenvoudigweg de regen tegen te houden en daglicht binnen te laten. Een ideaal voorbeeld van iets dat zo technologisch geavanceerd is toch zo eenvoudig te laten lijken.”
Daglicht in de architectuur
Stansted groeide uit tot model voor luchthavenontwerpers wereldwijd. Niet in de laatste plaats omdat bezoekers zich in deze zee van daglicht eenvoudig oriënteerden. Kalkhoven: “Architectuur draait om het scheppen van kwaliteit. Op een goed vliegveld wil je vertrouwen dat je bagage aankomt, maar moet je jezelf als bezoeker ook kunnen oriënteren en je op je gemak voelen. Daglicht speelt hierbij een belangrijke rol. Het geeft gebruikers en bewoners een behaaglijk gevoel, helpt hen oriënteren en biedt uitzicht.”
Daglicht speelt in elk gebouw een grote rol, maar niet elk gebouw wordt ontworpen voor het daglicht. “Naast de grote voordelen, gaat daglicht in de architectuur ook hand in hand met problemen, zoals oververhitting of warmteverlies. Architecten worstelen daarom altijd met de vraag hoe zij de positieve aspecten van het daglicht binnenkrijgen zonder de negatieve consequenties.”
Rust, ruimte en oriëntatie
Vaak vraagt dit om een innovatieve oplossing, zoals bij een reeks middelbare scholen waaraan Kalkhoven heeft gewerkt. “In een hedendaagse school is goede sociale controle en de daarbij horende overzichtelijkheid essentieel. Daarom wilden we naast klaslokalen ook flexibelere ruimtes waar grote groepen leerlingen kunnen samenkomen. Hierdoor werden de gebouwen dikker en kon het daglicht via de gevel niet overal binnendringen. Daarom hebben we net als bij Stansted gewerkt met daglicht van boven: via vides over drie verdiepingen met gangen daaromheen op elke verdieping. Bij Stansted helpt het een reiziger zijn vlucht te halen. Hier vergroot het de oriëntatie en vermindert het de spanning. In zulke grote constructies als een school of vliegveld is daglicht een essentieel hulpmiddel om de gebruiker het gebouw te laten begrijpen en zo de stress haast letterlijk te verlichten.”
Een scholengemeenschap of vliegveld staan in schril contrast met het hypermoderne Londense icoon ‘The Gherkin’ waaraan Kalkhoven meewerkte. Om overal in het gebouw van het omringende daglicht en uitzicht te kunnen profiteren én tegemoet te komen aan de ecologische visie van de primaire bewoners is hier gekozen voor een vrijstaande toren met een dubbele, volledig glazen gevel. Kalkhoven: “Het gebouw begint klein op de grond, bereikt zijn wijdste omtrek op de 17de verdieping en krimpt daarna weer in tot een ronde top. Deze vorm is compact en laat de wind er langs glijden, zodat de constructie minder belast is en de drukverschillen gebruikt kunnen worden voor ventilatie door het gebouw via open ramen in de vides. De verschillende glaslagen houden in de winter de warmte binnen en in de zomer houdt de tussenliggende zonwering de warmte buiten. Het energieverbruik kan mede hierdoor slechts de helft van een vergelijkbaar gebouw zijn.”
Evenals bij het vliegveld in Stansted is in de toren bovendien een handigheidje toegepast. Kalkhoven: “In een ‘gewone’ toren wordt bovenin altijd de technische ruimte gemaakt. Hier is dat zonde, want de top biedt het mooiste uitzicht. Daarom is deze ruimte onder de bovenste verdieping geplaatst. Hierdoor is bovenin een ruimte met een spectaculair 360-graden panorama over de stad ontstaan.”
Lancering VELUX modulaire lichtstraat
Deze unieke locatie was 13 september het toneel voor de officiële lancering van een gezamenlijk ontwikkeld nieuw product van Foster+Partners en de VELUX Groep: de VELUX modulaire lichtstraten. De modulaire lichtstraten combineren de uitgebreide kennis van de VELUX Groep over daglicht en frisse lucht in woningen met de jarenlange ervaring van Foster+Partners in het ontwerpen van gebouwen en de wensen en uitdagingen van architecten. Het resultaat is een nieuwe kijk op commerciële lichtstraten. De modules integreren een hoge energieprestatie en een slank, elegant ontwerp met een unieke modulariteit die breekt met de traditie van op maat gemaakte lichtstraten.
Ideale oplossing voor de markt
Door de samenwerking met Foster+Partners kon de VELUX Groep de vraag wat een architect belangrijk vindt bij een lichtstraat vanaf het begin van het ontwerpproces van de modulaire lichtstraten meenemen. Het resultaat is een uniek product. Kalkhoven: “Eén van onze eisen was dat er tussen de dichte en de te openen elementen geen visueel verschil mocht zijn. Ook alle techniek om het element te openen is op ons verzoek in de constructie verstopt. Zo is een modulair element ontstaan met een innovatief slank profiel van composietmateriaal dat bestaat uit glasvezel en polyurethaan. Dit zorgt voor een grote stevigheid, een hoge isolatiewaarde, een maximale daglichttoetreding én een kalme architectonische uitstraling.” Kalkhoven is ervan overtuigd dat de VELUX modulaire lichtstraat een sluimerende behoefte invult bij veel vak- en branchegenoten. “Binnen de woningbouw bestaan er veel goede toepassingen, maar in de utiliteitsbouw kom je al snel uit bij een op maat gemaakt product, met alle kosten van dien. Voor een groot project is dit soms mogelijk, maar daar houdt het op. Nu is er ook voor de utiliteit een welkom alternatief.”
Dit artikel is eerder verschenen in het daglichtmagazine VELUX Highlights.
De headerfoto ‘Gherkin‘ valt onder het copyright van Matt Brown.